Сәбирйәнова Лиана Илшат ҡыҙы
Асҡын ауылы 2се һанлы балалар баҡсаһы тәрбиәсеһе
Балалар, ата-әсәләр, тәрбиәселәр өсөн сайт
Эссе минең эшмәкәрлегем
Асҡын ауылы 2се һанлы балалар баҡсаһы тәрбиәсеһе
Сәбирйәнова Лиана Илшат ҡыҙы
Бала- йәненең,
Бала- уртак ҡаның,
Буыннарға барыр киләсәк.
Бала- наҙың,
Бала- гүҙәл яҙың,
Бала- асыласак утсәсәк.
Һәрбер олы кеше хәҙерге көненә баласаҡны уҙып килә. Аның баласағы ниндәй булган-был барлыҡ башланғысларның башланғысы-беҙҙең бүгенге тормышыбыҙны билдәләй. Ғаиләдән бала балалар баҡсаһына килә. Баҡсада баланың яҡын дуҫты, киңәшсеһе, әлбиттә-тәрбиәсе. Мин ҙур, матур балалар баҡсаһында тәрбиәсе булып эшләйем. Үҙ хеҙмәтемде, балаларҙы бик яратам. Балаларға ныҡлы тәрбиә биреү минең өсөн бик мөһим. Тәрбиәсе иң беренсе сиратта бала йәнле, ысын күңелле һәм асыҡ йөҙлө булырга тейеш. Баласаҡ-кеше тормышының иң мөһим осоро. Ул киләсәккә әзерләүҙән тыш, бүгенге, якты, кабатланмаҫ ғомер. Баласак нисек үткән, сабыйны был йылларҙа тормышта кем етәкләгән, әйләнә-тирәдә аның аҡылына һәм йөрәгенә нимә кергән-бүгенге сабыйҙың киләсәктә кем булаһы дәрәҗәдә шуға бәйле. Беҙ ҡатмарлы осорҙа йәшәйбеҙ. Әммә хәҙерге заман әле бик ҡаршылыҡлы ла. Замана тәрбиәсе ниндәй булырға тейеш һуң? Ул балаларны яратырға, алар тормышы менән, уй-хыяллары менән янып йәшәй белергә тейеш. Тәрбиә эше ҙур сабырлыҡ, күңел йомартлығы талап итә торған озаҡҡа һузылған эшсәнлек. Шунлыҡтан, тәрбиәсе бик күп белергә, балалар өсөн һәрсаҡ ҡыҙыклы, ҡабатланмаҫ булырға тейеш. Ә быға эзләнеүсән, белемеңне һәрсак байытып торғанда, үҙ эшенең ысын остаһы булғанда ғына ирешергә мөмкин. Яңыса тәрбиә алымдары, яңы технологиялар, традицион булмаған методтар ҡулланыу менән берәттән, әҙәби мирасыбыҙ - халык ауыҙ иҗади әҫәрҙәрен, милли-региональ компоненттарҙы ла онытмаҫҡа тейеш. Балалар менән эшләү теләге минең кескенә булған саҡтан үҡ зур хыял ине. “Рәссамнәр кеүек тәрбиәсе булып тыуарға кәрәк”- тип яҙған Вебер. Мин баласаҡтан үҡ ҡурсаҡтарым менән тәрбиәсе уйнай инем. Ә инде үҙә төшкәс, күршеләр минең балалар яратуымды күреп, үҙ балаларын ҡарап торырга саҡыралар ине. Балалар баҡсаһына йөрөй башлағас мин тәрбиәселәрҙең беҙҙең менән “мәш” килеүҙәрен күреп алар кеүек булаһым килеп ҡызыға инем. Был ваҡытта миңә был һөнәрҙән дә ҡызығрак, һөнәр юҡ һымаҡ тойолдо, вакыттар үтеү менән минең был фекерем үҙгәрмәне. “Кеше һөнәрне түгел, ә һөнәр кешене һайлый”- тип яҙган Сократ. Минең осраҡтала шулай булды. Уҡырга миңә филология бүлегенә керергә тура килде. Ләкин мәктәптә уҡытыу дәүерендә минең кескенә балалар менән эшләү теләге хис күңелемдән китмәне. Һәм менә язмыш мине балалар баҡсаһына эшкә урнаштырҙы. Шулай итеп һөнәр мине үҙе эҙләп тапты. Осраҡлы ғына тәрбиәсе булып килеп кереп,балалар баҡсаһында эшләп булмай. Шуға күрә, бик күптәр был эштэ эшләй алмайынса тиҙрәк китеү яғын ҡарайҙар. Тәрбиәсе булыу ул бик олы хеҙмәт, сөнки баланың донъяның бәхетле итеп күрәме, насар, тиҫкәре яҡтан күрәме былар барыһыда тәрбиәсе хезмәтеннән тора. Ысын тәрбиәсе был донъя менән йәшәргә, барлыҡ мөхәббәтен, йөрәк йылыһын балаларга бирергә тейеш. Был исемгә үзеңдең талантың, теләгең менән лайыҡ булырга кәрәк. Сөнки беҙҙең заман талапларына тура китереп балалар тәрбиәләү өсөн һәр вакыт эҙләнергә, яңалыҡтар асырга, яңы идеялар менән яныу кәрәк. Бугенгеләй хәтеремдә балалар баҡсаһына беренсе тапҡыр атлап кереүем. Группага кереү менән мине шау-шаулы кес кенә сабыйлар уратып алды. Алар ҙур ҡыҙыҡһыныу менән миңә, ә мин аларга ҡарап торҙом. Эстә мине мең һорау ине. “Мин был сабыйларҙан яҡшы күңелле, аңлы, зирәк кешеләр яһай алырмынмы? Хаталар булыр микән? Эште нимәнән башларға?” Шул вакытта бөйөк аҡыл эйәһе Ризаитдин Фахретдин һүҙҙәре иҫкә төштө: “Баласаҡта ебәргән хатаны төзәтергө йылдар ҙа етмәҫ”. Аларҙың ҡыҙыҡһыныусан күҙләренә ҡарап шуны аңланым: мин аларга асылмаған ғәлим, барлыҡ һорауҙарга яуап биреүсе интернет, энциклопедия. Һәм мин аларҙың был ҡызыкһынусанлыктарын хупларга, аларҙы яратырға, икенсе әсәйҙәре булырға, алар мине үҙҙәренең баласак иленә, әкият фантазиялар донъяһына алып кереүҙәренә ирешергә тейешмен. Балалар баҡсаһы тәрбиәсеһе исеменә лайыҡ булыу миндә тәрбиәләнгән балаларҙың үҙ хис--тойгыларында ла күренә. Мин аларҙы яратып “минең балалар” дип әйтәм. Мин алар менән үткән һәр көнгә һөйөнәм. Аларҙың минең янға йүгереп килеүҙәре, ашыға-ашыға минең менән ҡыҙыҡлы яңалыктарын уртаклашыуҙары, кис өйҙәренә ҡайтаһылары килмәйсә йылауҙары олы ҡыуаныс. Минеңсә был тәрбиәсе өсөн олы билдә, был барлык маҡтауҙардан ла өҫтен. Һигеҙ йыл тәрбиәсе булып эшләү дәүерендә тәрбиәсе эше һөнәрем генә түгел, ә минең тормышыма әйләнде. Был йылдарҙа ғомеремде балалар араһында уҙдырғанға үкенгәнем булманы. Киреһенсә был әкият баласак илендә мин барлыҡ тормыш мәшәҡәтләремде онотоп үҙемде йәш, энергиялы, сәләмәт итеп хис итәм. Ж.К. яҙғанса : “Һәр һөнәр аны яратыу менән был өлкәдә уңыш килтерә” Мин дә был һөнәремде бик яратып башҡарам. Көн дә шул ғонаһсыҙ сабыйлар янында булыу, аларҙың уй-хисләрен уртаҡлашып йәшәү үҙе ҙур бәхет түгелме? Мин яҙмышыма был ауыр хезмәтемде башҡарырға йәрҙәм иткәне өсөн сикһеҙ рәхмәтлемен. Хыял ҡанатларым сикһеҙ минең. Үҙемә, үҙ балаларыма ни теләһәм, балалар баксаһында үҙем тәрбиәләгән сабыйларға ла шул теләктә мин. Киләсәктә тәүфиҡлы, иманлы, тәрбиәле балалар булып үсеүҙәрен, үҙҙәре һайлаған ҙур тормыш юлынан “күкрәк киереп”, ғорур атлаулаһын теләйем.
Әгәр һорау бирһәләр
Бәхет ни ул?- тип әйтһәләр.
Бәхет шушы балалар
Кеше булып үҫһәләр.
Минең портфолио
- Сәбирйәнова Лиана Илшат ҡыҙы 4 октярь 1989 йылда тыуған
- Профессиональ белем: Юғары.Башҡорт Дәүләт Университетын бөттөм Башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы һөнәре буйынса
- Педагогик эш стажым: 9 йыл
- Был организацияла эшләгән стажым:5 йыл 7 ай
- Педагогик эш стажы: 7 йыл
- Квалификация категорияһы булған: Юғары
- Муниципаль Бюджет Мәғариф учреждениеһы икенсе һанлы балалар баҡсаһы
- Муниципаль район: Асҡын районы
- email: liankafa@mail.ru
Дәрестәр
Йыһанға сәйәхәт
Башҡорт телен өйрәнеүсе уртансы төркөм балалары өсөн “Йыһанға сәйәхәт” темаһына дәрес конспекты
ПодробнееЙыл миҙгелдәренә сәйәхәт
Маҡсат: - балалар менән берлектә йыл миҙгелдәре тураһындағы белемдәрен нығытыу: - балаларҙың йыл миҙгелдәренең төп билдәләрен әйтә белеү, һорауҙарға тулы яуап бирә белеүҙәрен, һорауҙарға бәйләнешле яуап бирергә өйрәтеү, коллективта эшләй белеү алымын үҫтереү: - логик фекрләй белеү алымын үҫтереү: - тәбиғәткә ҡарата һаҡсыл ҡараш тәрбиәләү.
ПодробнееӘкиәттәр
Уйындар
| Алыш— балалар уйыны Уйнаусылар сүкәйгән килеш тубыҡтарына ҡайыш йәки йүкәнән яһалған дүңгәләк кейәләр. Ҡулдар тубыҡ аҫтына ҡыҫтырыла. Балалар шул килеш һикергеләп йөрөй һәм бер-береһен, ҡулбаштары менән төртөп, йығырға тырыша. Йығылғаны уйындан сыға бара. Кем аунамай ҡала, шул еңеүсе була. Был уйынды икегә бүленеп тә уйнарға була. | Аяна алтын, кейенә көмөш – балалар уйыны. Уйнарға теләүселәр түңәрәккә баҫа. Һанашмаҡ әйтеп, бер көтөүсе һайлана. Уны уртаға сығарып, күҙен бәйләйҙәр. Түңәрәк ҡап уртаға бүленеп, ике рәт барлыҡҡа килтерә һәм ҡара-ҡаршы әйтешәләр: – Күктә-күктә ниҙәр бар? – Буҙ сәкмәнле йылан бар. – Күкрәгендә ниҙәр бар? – Тәңкә менән йофар бар. – Тәңкәләрен бир миңә? – Ниңә бирәйем һиңә. – Йофарҙарын бир миңә? – Ник бирәйем мин һиңә. Ике рәт бер юлы: “Аяна алтын, кейенә көмөш”,- ти ҙә төрлө яҡҡа таралышып ҡаса. Шул ваҡытта күҙе бәйләнгән көтөүсе берәйһен тотоп ҡалырға тырыша. Тота алһа, тотолғандың күҙен бәйләйҙәр, тота алмаһа, үҙе тағы көтөүсе булып ҡала. Уйын яңынан башлана. |
| Аҡ тирәк-күк тирәк Балалар уҙаҡлашып икегә бүленеп бер-берһенән 20—30 метр йыраҡлыкта теҙелеп баҫалар. Уйнаусылар бер-берһе менән ҡулға-ҡул тотоношалар. Беренсе яктағылар икенсе яҡтағыларға ҡысҡырып таҡмаҡлайҙар: Ҡабыр-ҡабыр ҡабырсаҡ, Ат башында кимерсәк. Аҡ тирәк- күк тирәк беҙҙән һеҙгә кем кәрәк? Ҡаршы яҡтағылар яуап бирәләр: Ҡап- ҡап ҡабырсыҡ, Ҡабырсығым кимерсәк, Уҡ аттым, батманы, Һәмгелсәгем ҡатманы, Аҡ та кәрәк, күк тә кәрәк, Энә менән еп тә кәрәк, Ҡашығаяҡ йыуылмаған, Аҡ тирәк күк тирәк Ал да кәрәк, гөл дә кәрәк, Беҙгә иң матур йырсыбыҙ Алма атлы ҡыҙ кирәк. Исеме сыҡҡан уйынсы ҡаршы яктар сафын йүгереп барып өҙөп сығарға тырыша. Өҙә алһа, бер уйынсыны эйәртеп үҙ яғына алып ҡайта. Өҙә алмаһа, шул яҡта ҡала. Уйын шул тәртиптә, бер яҡта уйынсылар бөткәнсе дауам итә. | Ҡара-ҡаршы әйтешеп уйнау — Һике аҫтында май ҡайҙа? — Сысҡан ашаған. — Сысҡан ҡайҙа? — Һалам аҫтында. — Һалам ҡайҙа? — Үгеҙ ашаған. — Үгеҙ ҡайҙа? — Һаҙға батҡан. — Һаҙ ҡайҙа? — Һайыҫҡан соҡоған. — Һайыҫҡан ҡайҙа? — Кәртә башында. — Кәртә ҡайҙа? — Утта янған. — Ут ҡайҙа? — Көл булған. — Көл ҡайҙа? — Күккә осҡан. |
| Бәшмәк йыйыу (урыҫ. Сбор грибов) — башҡорт милли балалар уйыны. Балалар түңәрәккә баҫа. Уйынды ойоштороусы ике уйынсыны түңәрәк эсенә саҡырып сығара һәм уларҙың күҙҙәрен бәйләй. күҙе бәйләнгәндәрҙең аяҡ аҫтына "бәшмәк" рәүешендәге бер нисә әйбер ҡуйыла. уйынды ойоштороксы күҙе бәйләнгәндәргә бер минут эсендә "бәшмәктәр"ҙе йыйып бөтөрөргә ҡуша. Түңәрәк эсендәгеләр төртөшә-төртөшә "бәшмәк" йыя башлайҙар. Кем билдәләнгән ваҡытта күп "бәшмәк" йыйып өлгөрә, шул еңе-се тип иғлан ителә. Түңәрәк эсенә башҡа уйнаусылар сыға. Был уйынды ике тигеҙ төркөмгә бүленеп тә уйнарға була. | Кем алда өлгөрә? (урыҫ. Кто успеет опередить?)— башҡорт милли балалар уйыны. Ике бала, ҡара-ҡаршы тороп, бауҙың остарын тота. Уларҙың һәр береһе яғында, ике метр алыҫлыҡта, берәр түмәр ултыртыла. Сигнал булыу менән, уйнаусылар икеһе лә бер-береһен үҙ яғына тарта башлай һәм һыңар ҡулы менән түмәрҙе тотоп алырға тырыша. Кем үҙ яғындағы түмәрҙе элегерәк тотоп өлгөрә, шул еңеүсе була. Бау тартышырғә йәнә ике кеше сыға. |
| Кикрикүк – балалар уйыны. Был уйынды урамда йәки яланда уйнарға мөмкин. Уйнаусылар ике рәт булып бер-бер артлы баҫалар, алда ишһеҙ бер бала була. Ул: “Аҡтыр, күктер, бөтәгеҙ ҙә йүгеректер, кикрикүк!” – тип ҡысҡыра. Был һүҙҙәрҙән һуң иң арттағы иш икеһе ике яҡтан алға йүгерә, ә “кикрикүк” тигән бала уларҙың береһен тоторға тейеш. Теге иш тоталмай яңынан ҡауышһа, баҫтырған бала яңынан көтөүсе була булып ҡала. Көтөүсе береһен тотһа, тотолғаны менән рәттәр алдына барып баҫа, ә ишен юғалтҡан бала, көтөүсе булып, иң алда тора һәм уйынды дауам иттерә. | Төлкө һәм тауыҡтар — балалар уйыны. Балалар үҙҙәре араһыннан «төлкө», «әтәс» һайлап ҡуялар. Ҡалғандары «тауыҡтар» була. Төлкө бер ситкә китеп үҙенә оя билдәләй. Тауыҡтар ҙа шаҡмаҡ һыҙып һарай яһайҙар һәм шунда урынлашалар. Шул вакыт әтәс ҡысҡырып ебәрә, тауыҡтар уянып һарайҙан сығалар. Әтәс тауышына үҙ ояһында йоҡлап ятҡан төлкө уяна һәм тауыҡтарға һөжүм итә башлай. Төлкөнө күргәс, әтәс тауыҡтарҙы һарайға саҡыра, ә үҙе төлкө менән көрәшкә сыға. Әгәр төлкө берәр тауыҡты тотһа, ул тауыҡ төлкөгә әйләнә, төлкө иһә тауыҡ була. Тауыҡ тотолған һайын, яңы «әтәс» билдәләнә, алдағы әтәс тауыҡҡа әүерелә. Төлкө булмайынса ҡалған тауыҡ еңеүсе була. |
| Ыҫмалабаш – балалар уйыны. Ҡаҙ ҡанатынан ике ҙур ҡауырһынды алып, уларҙы һырттары менән бергә ҡуйып бәйләйҙәр. Йоҙороҡтай ыҫмаланы йомарлап, уға ҡауырһындарҙың башын теркәйҙәр. Был уйын ҡоралы тулайым ыҫмалабаш тип атала. Уны сәпкә атып, алыҫҡа ташлап йәки һауаға сөйөп уйнайҙар. Кем ыҫмаланы сәпкә тейгеҙә йәки иң алыҫҡа ырғыта, йә булмаһа иң бейеккә сөйә, шул иң мәргән һәм көслө уйнаусы була. | Әбәк-көбәк (урыҫ. Абак-кубяк)— башҡорт милли балалар уйыны. Уйнаусылар араһынан көтөүсе һайлана. балалар бер-бер артлы теҙелешеп тора. көтөүсе алда торған баланың усына һуғып: Әбәк-көбәк, алтын табаҡ, Етә алһаң, көмөш ҡалаҡ, Етә алмаһаң, артыңа Етмеш көрәк көл!- ти ҙә йүгереп ҡаса, ә тегенеһе уны баҫтыра. көтөүсе, ҡасып барып, теҙелгән төркөмдөң артына баҫа алһа, баҫтырылған бала көтөүсе була. Ә инде ҡаса алмай баҫтырған балаға тотолһа, яүынан үҙе көтөүсе була; баҫтырып тотҡаны төркөмдөң артына барып баҫа. Уйын шул тәртиптә дауам итә. |
| “Айыу-бүре юҡ икән” Еләк йыям, ҡаҡ ҡоям Әсәйемә бүләккә. Бында еләк күп икән, Айыу-бүре юҡ икән. “У медведя во бору” У медведя во бору Грибы, ягоды беру. А медведь сидит И на нас рычит. | “Гуси-гуси”, “Ҡаҙҙар, ҡаҙҙар ҡайтығыҙ” - Гуси, гуси! -Ҡаҙҙар, ҡаҙҙар, ҡайтығыҙ! - Га – га – га. – Беҙ ҡайтырға ҡурҡабыҙ. - Есть хотите? - Һеҙ нимәнән ҡурҡаһығыҙ? - Да – да – да! - Яман күҙле бүренән! - Ну, летите! - Бүре ни эшләп ултыра? - Нет! Нет! Не - Тешен ҡайрап ултыра, - Серый волк Беҙҙе тешләп үлтерә. Под горой - Дәртегеҙ булһа, Не пускает Осоғоҙ ҙа ҡайтығыҙ! Нас домой! - Ну, летите, Как хотите, Только крылья Сбрегите! |
| Балдаҡ атыш (урыҫ.стрельба в кольцо) — башҡорт балалар уйыны. Башҡорт халҡы борондан уҡ балаларҙы кесе йәштән үк мәргәнлеккә өйрәткән. Был уйын шуларҙың береһе. Уйын урыны Ауыл ситендәге тигеҙ ялан. Әҙерлек Уйнарға теләүселәр 4-5 баланан артып китһә, был уйынды уҙаҡлашып (ишләшеп) ике тигеҙ төркөмгә бүлергә мәмкин. Һәр бер уйнаусыла йәйә йәки уғатар мылтыҡ һәм бер нисә башаҡлы уҡ булырға тейеш. Сәп урынына бүрәнә ағастан бысылған тәгәрмәсте алалар. Уның диаметры 15-20 см, ҡалынлығы 3 см тирәһе. Ул тәгәрмәсте ергә ныҡ итеп ҡаҙап ҡуйылған ағастың осона беркетәләр. Атыу һыҙығы сәптән 10 м самаһы алыҫлыҡта булырға тейеш. Яҡтарға бүленеп уйнаған саҡта, ике сәп яһарға һәм уларҙың араларын 3-4 м ҡалдырып,йәнәш итеп ергә ҡаҙап ҡуйырға кәрәк. һәр яҡтың үҙенең бер баш уҡсыһы була.Йәш ағастан бысып алынған тәгәрмәстең йөҙөндәге ысын сәпкә оҡшаған түңәрәк һыҙыҡтар-бүлкәттәр бар. Ошо түңәрәк бүлкәттәрҙе өлөштәргә бүлеп сығырға кәрәк. Ул саҡта унынсы өлөш ағас үҙәгенә тура килергә тейеш. Сәпте түңәрәк бүлкәттәргә бүлеү ике тигеҙ төркөмгә | бүленеп уйнағанда кәрәк.Сөнки был осраҡта яҡтар араһындағы ярыштың һөҙөмтәһе мәрәй иҫәбе менән билдәләнәсәк. Уйындың аңлатмаһы Уҡсыла, билдәләнгән урындан тороп, ағас тәгәрмәстең үҙәгенә төбәп, тейгеҙергә тырышалар. Кемдең уғы сәптең иң үҙәгенә барып ҡаҙала, шул иң мәргән атыусыларҙан һанала. Ә үҙәктән ситәрәк тейгеҙгәндәре уртансылар була. Бөөтөнләй яҙа атҡандары насар уҡсылар була. Ҡағиҙәләр Ярыш башланғанда бөтә уҡсылар ҙа уҡ атҡан һыҙыҡ янына туплана.Сәптең арт яғында бер йән эйәһелә булырға тейеш түгел. Уҡтарҙың барыһы ла атылып бөткәс кенә, сәп янына барырға рөхсәт ителә. Һәр уҡсы үҙ уҡтарын таный белергә тейеш. Бер атҡанда нисәшәр уҡ атыуҙы алдан билдәләргә кәрәк. Яҡтарға бүленеп уйнағанда,уҡ атыуҙы сиратлап уҙғарырға кәрәк.Уҡ атыуҙар тамамланғас, ярыш һөөҙөмтәһен һәр яҡтың баш уҡсылары бергәләп тикшерә. Уйындың әһәмиәте Ҡул мускулдарын көсәйтә, мәргәнлекә өйрәтә, күҙҙең осҡорлоғон яҡшырта, ғәйрәтлек, үҙ көсөнә ышаныу тәрбиәләй |
| Осто-осто Уйынсылар теҙелешеп ултыра йәки баҫып тора. Алып барыусы оса торған һәм осмай торған нәмәләрҙе буташтырып әйтә лә ҡулын күтәрә: -Осто-осто – торналар осто. -Осто-осто – тырмалар осто. -Осто-осто – ҡарғалар осто. -Осто-осто – арбалар осто. Башҡалар тик осоусы әйбер әйтелгәндә генә ҡул күтәрергә тейеш. Кем осмай торған әйбер әйтелгәндә ҡулын күтәрә, шул йә алып барыусыны алмаштыра, йә уйындан сығарыла, йә берәй “яза”ға тарттырыла: йырлай, бейей, шиғыр уҡый һ.б. | Сөрәкә уйыны. -Был уйын өсөн ике таяҡ кәрәк була. Береһен һалаһың, ә икенсеһе менән шул таяҡҡа һуғаһың. Әгәр шул һуҡҡан таяҡ ике тапҡыр әйләнеп сыҡһа, һин еңеүсе булаһың. Шулай итеп, таяҡты әйләндергән һайын берәр мәрәй йыйыла. Уйындың әһәмиәте: Уйын баланы көслө итеп тәрбиәләүгә булышлыҡ иткән. Физик яҡтан ыңғай тәьҫир иткән |
| Кәнсир. -Берәй кәнсир* эсенә 12-24 таш һалаһың да өҫтөнә ҡуяһың, ә таҡтаны бүрәнә өҫтөнә һалаһың. Кәнсирҙе таҡтаның бер осона ҡуяһың да ҡалҡып торған икенсе осона ныҡ итеп баҫаһың. Кәнсир эсендәге таштар төрлө яҡҡа тарала. Шуны берәйһе йыя, ә ҡалғандар йәшенәләр. Йыйыусы йәшенеүселәрҙе эҙләй. Әгәр йыйыусы эҙләгән ваҡытта, әле табылмаған берәй йәшенеүсе сығып кәнсирҙе туҙҙырһа, йыйыусы киренән эҙләй башлай. Һәр бер кеше тапҡан һайын таҡтаға һуға бара. Уйын шулай дауам итә. Уйындың әһәмиәте: Йәшенмәк уйынының бер төрө булараҡ, уйын баланы иғтибарлылыҡҡа өйртһә, икенсе яҡлап һибелгән таштарҙы йыйғанда уйынсыларға тағы ла әүҙемерәк булыуҙы талап итә, яй ҡуҙғалыусан, ололар әйткәндәй, аяҡ өҫтө йоҡлап йөрөй торған кеше булһаң, был уйында йәшенгәндәрҙе эҙләүсе булып тик йөрөйһөң | Бишташ -Бишташ уйынын уйнар өсөн иң беренсе биш таш алырға кәрәк. Уларҙың берәүһен алаһың, ә ҡалған дүртәүһен иҙәнгә теҙеп һалаһың. Теҙгәндә дүрт ташты дүрт мөйөшкә һалыпға кәрәк. Шунан ҡулыңдағы ташты өҫкә сорғотаң* һәм шул ваҡытта икенсе ташты бергә алып өлгөрәһең. Шулай итеп дүрт ташты алып бөтәһең. Тағы таштарҙы икешәрләп һалып, тағы алаһың. Өсөшәрләп һалып тағы ла шулай алаһың. Дүртәүһен бергә һалып алаң. Ошоларҙы алып бөтөргәс, ул дүрт ташты кәртәгә индерәләр. Кәртәгә индереү шулай уҡ башҡарыла. Ошолайтып уйнайһың инде был уйынды |
| Йөҙөк һалыш. Теҙелешеп ултыраһың. Һәр кемдең алдына һалған һымаҡ итәһең дә, берәүһенә генә һалып китәһең. Шанан: — Йөҙөк кемдә? Әйт, — тиһең, көтөүсе эҙләй. Тапмаһа, уйын дауам итә, тапһа, кемдән таба, шал кеше — көтөүсе була, һин уның урынына ултыраһың. Ҡырҡташ. 40 таш алына. Нисә кеше була, улар һәр береһе үҙҙәренә ат алалар. Улар бер-береһенән аттарын алырға тейештәр. Әгәр берәйһе икенсеһенең атын ала икән, шул атынан яҙған кеше атын һатып ала. 40 таштың әҙерәген усына ала һәм ҡулының һыртын ҡуя. Һибелгән таштарҙың бөтәһен дә ҡул һырты менән кире алырға тейеш була. Әгәр берәйһен төшөрһә, икенсе кеше дауам итә. Бер кеше бөтәһенең дә аттарын алып бөтмәйенсә һәм 40 ташты ла бөткәнсе алмайынса уйын бөтмәй. Кем 40 ташты ла йыя, шул был уйындың еңеүсеһе була. Иҫкәрмә: 40 таш та аҡ төҫтә булырға тейеш. Уйындарҙың әһәмиәте: таштар менән уйнау иғтибарлылыҡты, сослыҡты үҫтерә. Дөрөҫ һанарға, билдәле бер тәртипкә күнегеүгә өйрәтә. | Себен уйыны. Биш-алты утын ағасы оҙонлоғонда таяҡ алғандар һәм ергә тағы бер таяҡ ҡаҙап ҡуйғандар. Уның башына “себен” итеп тағы бер таяҡ ҡуйғандар. Шул ергә ҡаҙалған таяҡтан алып 5-6 һыҙыҡ һыҙғандар. Һәм бер кеше таяҡтарының береһе менән иң яҡын һыҙылған һыҙыҡта тороп “себен”гә бәргән. Әгәр таяҡ “себен” торған таяҡҡа тейеп, “себен” төшә икән, һин мәрәй йыяһың һәм икенсе һыҙыҡҡа баҫып бәрәһең. Унда ла тейһә - өсөнсөһөнә, дүртенсеһенә һәм башҡаларына баҫып ташлайһың. Әгәр уйын ваҡытында таяғың тейеп “себен”де төшөрмәһә, икенсе кеше уйынды башлай. Тағы ла һиңә сират килеп етһә, туҡтаған ереңдән түгел, ә киренән башлайһың. “Себен” ҡуйылған таяҡ янында бер кеше торорға тейеш. Ул көтөүсе була. Уйын шулай дауам итә. Уйындың әһәмиәте: Был уйын шулай уҡ унда ҡатнашыусыларҙы йыйнаҡлыҡҡа, төҙ итеп бәрә белеүгә өйрәтә. |
| Кәнсир. -Берәй кәнсир* эсенә 12-24 таш һалаһың да өҫтөнә ҡуяһың, ә таҡтаны бүрәнә өҫтөнә һалаһың. Кәнсирҙе таҡтаның бер осона ҡуяһың да ҡалҡып торған икенсе осона ныҡ итеп баҫаһың. Кәнсир эсендәге таштар төрлө яҡҡа тарала. Шуны берәйһе йыя, ә ҡалғандар йәшенәләр. Йыйыусы йәшенеүселәрҙе эҙләй. Әгәр йыйыусы эҙләгән ваҡытта, әле табылмаған берәй йәшенеүсе сығып кәнсирҙе туҙҙырһа, йыйыусы киренән эҙләй башлай. Һәр бер кеше тапҡан һайын таҡтаға һуға бара. Уйын шулай дауам итә. Уйындың әһәмиәте: Йәшенмәк уйынының бер төрө булараҡ, уйын баланы иғтибарлылыҡҡа өйртһә, икенсе яҡлап һибелгән таштарҙы йыйғанда уйынсыларға тағы ла әүҙемерәк булыуҙы талап итә, яй ҡуҙғалыусан, ололар әйткәндәй, аяҡ өҫтө йоҡлап йөрөй торған кеше булһаң, был уйында йәшенгәндәрҙе эҙләүсе булып тик йөрөйһөң | Туп – соҡор уйыны: Туп – соҡор уйынын уйнар өсөн иң тәүлә һыйырҙыңбаҡтаһын* алып туп эшләйҙәр. Шунан һәр бер уйнаусы тигеҙ урында бәләкәй генә итеп соҡор ҡаҙый, аҙаҡ тупты тәгәрәтәләр, кемдең тубы шул соҡорға төшә - шул кеше уйындан сыға бара, кемдеке төшмәй - шул кеше үҙенә мәрәй йыйып бара. Кемдеке күберәк мәрәй - шул еңеүсе. Уйындың әһәмиәте: Был уйын да ҡатнашыусыларҙың әүҙем һәм етеҙ булыуҙарын талап итә. Тубыңды тәгәрәтеп ебәргәндә, тиҙлек менән иҫәпләшеү кәрәк: шәп барған туп соҡорға төшмәй, уйынысыға мәрәй килтерәсәк |
| Мәскәй – әбей. - Бер кеше әсәй, бер кеше Мәскәй әбей, ҡалғандары балалар булып бүленәләр һәм түңәрәккә торалар, әсә кеше балаларҙы уратып йөрөй: «Тимер ситән үрәйем Мәскәй әбей инмәҫкә»,- тип һамаҡлай ҙа һөткә китә, шул ваҡыт Мәскәй әбей тыңлап тора ла балаларҙы баҫтырып тота башлай, кем тотола - шул Мәскәй әбей затына әүерелә бара. Уйын шулай дауам итә. Уйындың әһәмиәте: Шулай уҡ тормошсан уйын. Яуыз заттарға ышанмаҫҡа, юҡһа үҙең дә шундай хәлгә ҡаласағыңды төшөндөрә. Етеҙлек, көс, иғтибарлылыҡ талап ителә был уйында. | Йәмле таш: -Бүрәнә алып, шуның өҫтөнә таҡта һалаһың, шул уҡ таҡтаның да бер яҡ осона күп кенә итеп таш һалаһың. Бер кеше таҡтаның теге яҡ осона баҫһа, таштар тирә - яҡҡа һирпелә, шунан таштарҙы һирпкән кеше, кире йыйып һалырға тейеш. Уйындың шарты: һанап һәр ташты һалырға кәрәк. -Беҙ ошо уйындарҙы уйнаһаҡ, малайҙар ҡышын сәкән һуғып уйнай торғайнылар, ә йәйен инде йүгерек уйындар уйнаныҡ. Уйындарҙың әһәмиәте: Ҡурсаҡтар тормошҡа әҙерләһә, таштар менән уйын иғтибарлылыҡты, йылғырлыҡты үҫтергән. |
| Гөргөлдәк - йәшенер алдынан әйтелгән һанашмаҡҡа бәйле рәүештә барлыҡҡа килгән уйын исеме:гөр-гөр гөр әтәс, ике тауыҡ бер әтәс тип һанашмаҡ әйтелгән арала уйында ҡатнашыусылар йәшенеп бөтөргә тейештәр. Һәпәләк - эҙләүсенең күҙен бәйләп баҫҡан урынында бер –икене өйөрөлтөп,башҡалар эргәһенән китә,эҙләүсе тотолоусының кем икәнлеген әйтергә тейеш була. Ашыҡ- эре мөгөҙлө малдың тояғынан алынған һөйәк Бура һуғыу- бер тигеҙ генә,утын ағасы кеүек ағастарҙы теҙеп ҡуйып алыҫтан тороп икенсе бер ағас менән бәреп йығыу. Сәкән һуғыу - хоккей уйыны һымаҡ Сорғотаң - өҫкә сөйөү тигәнде аңлата Кәнсир - консерва ҡалайы Сүрәтендә - төҫлө,һүрәтендә тигән һүҙ Баҡта - малдың яҙғыһын ҡойола торған “ҡышҡы туны” | «Һуҡыр тәкә» уйыны Бер баланың күҙен яулыҡ менән бәйләйһең. Ҡалғандар бүлмә буйлап унан ҡасып йөрөй. Күҙе бәйләнгән кеше уларҙы тоторға тырыша. Тотолған кеше үҙе һуңынан «һуҡыр тәкә» булып ҡала. Һәпәләк Был уйынды өс-дүрт бала ла уйнарға мөмкин. Берәүҙе, күҙҙәрен бәйләйҙәр ҙә, ишек тотҡаһына тотондоралар. Тотондороп: Һуҡыр ағай, көтөп тор, Ишек бауын тотоп тор. Әбей бутҡа бешерә, Бабай ашап бөтөрә, Һыйырҙары баҡыра, Быҙауҡайын саҡыра, Үгеҙҙәре үкерә, Кәзәләре һикерә, Дөбөр-дөбөр дөптәтеп, Тир-тир титәтеп.., — тип арҡаһынан ҡаға-ҡаға, һамаҡлайҙар ҙа ҡасып китәләр. Күҙҙәре бәйләнгән бала уларҙы тоторға тейеш. Иң беренсе тотолған бала уйынды дауам итә . |
| «Күҙбәйләш» уйыны Уйынсылар түңәрәкләп баҫа. Урталағы икәүҙен күҙе бәйләнә. Уйынсылар шым ғына тора. Урталағының береһе: «Һин ҡайҙа?» — тип, икенсеһен эҙләй. Күҙе бәйләнгән уйынсыны түңәрәктән ситкә сығарырға ярамай. Ҡалған уйынсылар уны кәрәкле йүнәлешкә бороп ебәреп торалар. Тоторға тырышыусы уйынсыларҙы уларҙың аяҡ тауышы, тын алыш буйынса эҙләй. Күҙе бәйләнгәне кемде тота, артабан шуның күҙен бәйләйҙәр: һуҡыр килеш башҡаларҙы ул эҙәрләй башлай. Уйын шулай дауам итә. Иң ҡыҙығы шунда: тегеләр бер-береһен эҙләгәндә, түңәрәк яһап тороусы уйынсылар ҡасып китеп бөтөргә лә мөмкин. | Йәшерәм яулыҡ. Балалар түңәрәк яһап теҙелешеп ултыралар. Бер бала яулыҡ ала ла йөҙҙре менән түңәрәк эсенә ҡарап ултырған иптәштәрен тирәләп көйләп йөрөй. Йәшәрәм яулыҡ, Йәшәрәм яулыҡ Йәшел ҡайын аҫтына. һиҙҙермәйсә һалып китәм бер иптәшем артына. шул арала яулыҡты берәйһенең артына һиҙҙермәйсә һалып китә. йыр бөтөп, яулыҡ һалыусы туҡтағас, барыһы ла үҙ тйрәләрен ҡарай. яулыҡ кем янына һалып ҡалдырылған - шул кеше яулык һалыусы булып ҡала. ә тегеһе уның урынына ултыра. уйын шул рәүешле дауам итә. |
Физминуткалар
Балалар баҡсаһында кескәйҙәр өсөн физминуткалар
Балалар баҡсаһына балаларҙың ике йәштән йөрөй башлауы, уларҙың инде был ваҡыт эсендә бер ни тиклем тәрбиәне, атап әйткәндә, тирә-йүн менән таныш булыуы, хәрәкәт итергә өйрәнеүе, йәғни, үҙенә кәрәкле башланғыс йүнәлеште ғаилә эсендә, ата-әсәһе тәрбиәһе менән алған була. Ләкин ул балала дөрөҫ формалашҡанмы? Бына ошо һорауға медицина тулы яуап бирһә, балалар баҡсаһында тәрбиәсе уны тейешле йүнәлештә формалаштырыуға булышлыҡ итә һәм бурыслы ла. Физминуткалар дөрөҫ һәм методик яҡтан уйлап ойошторғанда, тәрбиәсегә төп терәк була ала, тигән фекерҙәмен. Бының өсөн һәр тәрбиәсе хәрәкәтле уйындарҙы темалар буйынса дөрөҫ бүлә белеүе отошло буласаҡ. Төрлө темалар буйынса алынған физминуткалар баланы дөрөҫ атлап, дөрөҫ хәрәкәт итеүҙән алып, тирә-йүнде дөрөҫ аңлауға, матур итеп һөйләшә белеүгә килтерә. Бала шунда һәр яҡлап үҫегә йүнәлеш аласаҡ һәм тиңдәштәре, дуҫтары, ололар , ата-әсәһе менән иркен аралашыуға ла өлгәшә. Шулай итеп, ике-өс йәшлек балалар менән эшләүсе тәрбиәселәр өсөн физминуткаларҙың мотлаҡ үтәлеүе мөһим булған осраҡта ғына балаға дөрөҫ тәрбиә бирергә мөмкин буласаҡ. Ошо маҡсаттан сығып физминуткаларҙы уларҙың йөкмәткеһе буйынса түбәндәгесә төркөмләргә тәҡдим итер инем. 1.Тирә-йүн менән танышыу; 2.Фекерләү ҡеүәһен үҫтереү маҡстында (теүәл иҫәпкә күнектереү, абстракт фекер формалаштырыу, ризыҡтар тураһында фекер туплау һ.б.); 3. Хәрәкәттәр һәм уларға дөрөҫ йүнәлеш биреү маҡсатында баланың физик күнегеүҙәренә бер аҙ бәйлелеге булған эштәр (атлау, йүгереү, уң яҡ, һул яҡ һ.б.); 4. Эргә – тирәне танып белеү ҡеүәһен үҫтереү маҡсатында көнкүреш менән таныштырыу; 5. Үҙ ара туғанлыҡ мөнәсәбәттәрен формалаштыру, бер- береңә ихтирам, яратыу тойғоһо уятыу маҡсатында ғаилә ағзалары менән танышыуға бәйле хәрәкәтле уйындар; 6. Экологик тәрбиә биреү маҡсатына ярашлы хәрәкәтле уйындар ойоштороу аша хайуандар, үҫемлектәр, ағастар тураһында фекер формалаштырыу; 7. Этик-эстетик зауыҡ формалаштырыу (гөлдәр, сәскәләр, картиналар, кейемдәр һ.б.) Миҫалға үҙ ижадымдан алынған физминуткаларҙы килтерәм. Ҡояш ҡалҡты, йылмайҙы, Беҙгә сәләм ебәрҙе, Зәңгәр күктә бейене, Арып йоҡларға ятты. Балалар был физминутканы башлағанда бөтәһе лә ултырғысҡа ултыралар, “ҡалҡты” һүҙендә улар торалар; “йылмайҙы” тигәндә- йылмаялар, ҡысҡырып та көлөргә мөмкин; “сәләм” һүҙендә сәпәкәйләйҙәр; “бейене” һүҙендә” улар тыпырлаталар; “йоҡларға” һүҙендә улар кире ултырып күҙҙәрен йомалар. Ошо уҡ хәрәкәтле уйынды икенсе төрлө лә ойоштороп була: балалар алдына ҡояш, зәңгәр күк, йоҡлаған ҡояш һүрәтен ҡуырға һәм улар ошо үҙҙәр ишетелгән һайын ҡулдары менән тейешле һүрәткә күрһәтәләр. Был- урам, ситтәрәк торам, Уртала киң юл ята. Йөрөй машина юлдан, Беҙгә ҡурҡыныс унда. Был хәрәкәтле физминуткала “урам, торам, юл ята” һүҙҙәрен ишеткәс тә балалар һәр беренә ярашлы тик урында ғына тыпрҙатырға тейеш, ә һуңғы ике юлда улар атлап йә йүгереп, йә һикереп алырға тейештәр. Бер тиһәм – һик(е)реп торам, Икелә ҡолас йәйәм, Өс тигәндә ҡул сабам, Дүрт – бөйөргә таянам, Биш тиһәм тыпырлатам, Һай, бейергә яратам! Был ял минуты балаларҙы теүәл иҫәп күнекмәһен формалаштырыуға булышлыҡ итәсәк, шуның менән бергә балалар матур итеп бейеү күнекмәләренең тәүге хәрәкәттәренә лә өйрәнә башлайҙар Бынан тыш улар тән ағзаларын белергә һәм уның менән тейешле хәрәкәттәр яһарға ла өйрәнәләр. Уң ҡулым әсәй булһа, Һул ҡулым атай булыр, Уң аяҡ ағай булһа, Һул аяҡ апай булыр. Шунан уйлап ҡараһам Бары ла кәрәк булыр, Бер-береһенә терәк булыр. Был хәрәкәтле уйында балалар, беренсенән, туғандарына мөрәжәғәт итергә, икенсенән, уң- һул төшөнсәһен аңлау күнекмәһенә өйрәнә. Уң аяғым алға баҫҡан, Һул аяҡ ҡыуа төшкән. Ярышалар, арымайҙар, Шуға ла бирешмәйем. Бын хәрәкәтле уйында балалар, күренеүенсә, тик аяҡтар менән хәрәкәт итәләр, атлайҙар, тыпырлайҙар, йүгерәләр. Был хәрәкәттәр ваҡытында улар ирекһеҙҙән ҡулдар менән дә хәрәкәт итәләр. Әсәйем икмәк баҫҡанда, Мин ярҙамға ашығам. Үҫкәс бешерермен мин дә, Хәҙер өйрәнеп алам. Әсәйем оҫта ҡуллы, Атайым минең көслө, Апайым тыныс холҡло, Ә ҡустым көләс йөҙлө, Бишәү(е)беҙ бер ғаилә, Йәшәйбеҙ татыу ғына. Бар минең өләсәйем, Ҡартатай, олатайым. Тағы ла ҡартәсәйем, Бөтәһен дә яратам. Был физминуткала балалар тәрбиәсе һайлаған һәм күрһәткән хәрәкәтте ҡабатларға тейеш булалар. Бында тағы һүрәттәр ҡулланырға ла мөмкин. Һай, алаптай айыуҙар, Алпан-толпан атлайҙар, Урман буйлап йәнлектәрҙе Аяуһыҙ ҡурҡыталар. Был хәрәкәтле ял минутына мотлаҡ төҫлө һүрәттәр кәрәк буласаҡ. Балалар шул һүрәттәр буйынса урман йәнлектәрен танырға өйрәнәсәктәр. Ял минутында балалар күрһәтелгән урынға һалынған йәнлектәрҙең һүрәттәрен дөрөҫ табырға өйрәнәләр. Шулай уҡ тәрбиәсе ярҙамы менән шул йәнлектәрҙең тауышын да ишеттерергә мөмкин, тик әле балаларҙың йәш үҙенсәлеген иҫәпкә алып, артыҡ шаштырыу кәрәкмәй. Талдар үҫә һыу буйында, Муйыл тора янында. Ҡайындар үҫә урманда, Барыһы ла бар унда. Баларға был уйынды үткәргән ваҡытта мотлаҡ төҫлө һүрәттәр ҡулланыу отошло буласаҡ. Балалар һүрәттәр буйынса ағастарҙы танырға һәм тиҙ генә уны күрһәтә алырға өйрәтеү өсөн бында ярыш элементтарын да индерергә мөмкин. Түтәл-түтәл сәскәләр Хуш еҫтәрен бөркәләр, Ел иҫһә- тирбәләләр, Хас та ирәкәләнәләр. Был ял минутында тәрбиәсегә һүрәттәр менән бер рәттән бүлмә гөлдәрен, магазиндарҙа һатылған сәскәләрҙе лә файҙаланыу отошло буласаҡ. Шулай итеп, физминуткалар кескәйҙәр өсөн ял минуты ғына түгел, ә теге-йәки был күренеш, әйбер, кеше тураһында ниндәйҙер яңы белешмә бирелә торған бер сара булып тора. Улар ни тиклем ябайыраҡ, балаларҙың хәтерендә шул тиклем еңелерәк ҡаласаҡ. Унан һуң физминуткаларҙың ҡайһыларын миҙгелдәр торошо менән бәйлерәк итеп уҙғарыу отошло буласаҡ.
